در این مقاله از فرش راین قصد داریم تا به بررسی تاریخچه فرش و تاریخچه بافت فرش در ایران بپردازیم. با ما همراه باشید.
بررسی تاریخچه بافت فرش در ایران
وقتی صحبت از فرهنگ و هویت ایرانی می‌شود بی‌شک فرش یکی از نمادهای بارزی است که این فرهنگ و هویت را نمایان میکند. گذشته از صنعت فرش که امروزه به عنوان یکی از اهرم‌های قوی بازرگانی کشور تبدیل شده است.
این هنر ایرانی کارکرد فرهنگی نیز به خود گرفته است.به طوری که طرح‌ها و نقش‌های هریک نه تنها نشان‌دهنده دوره ویژه تاریخی است، بلکه نمادهایی از فرهنگ بافندگان آن را که از منطقه‌ای خاص از ایران هستند، آشکار میکند.
اگرچه تاریخ شروع بافت فرش به درستی معلوم نیست و مشخص نیست که بافت فرش از کدام منطقه شروع شده. ولی اغلب مورخان و باستان‌شناسان متفق‌القولند که ایرانیان از جمله اولین اقوامی هستند که بافت فرش را شروع کرده‌اند.
شواهد حاکی از آن است که فرش برای مقاصد صرفا کاربردی نظیر حفاظت خانه روستاییان از سرما و نم به وجود آمد و کم‌کم راه خود را به عنوان یک اثر زینتی و نشانه‌ای از تحول در خانه‌های اشراف و اعیان باز کرد.
تاریخچه بافت فرش در ایران در دوره پیش از اسلام
در سال ۱۹۴۹ میلادی قدیمی ترین قطعه فرش گره دار که بعنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار میگرفت در منطقه ای مرزی از مغولستان کشف و پازیریک نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرح ها و نقوش در دوره هخامنشیان و اشیاء کشف شده در لرستان است.
به همین جهت برخی از پژوهشگران مبدا این فرش را از ایران می دانند. شواهد تاریخی مانند سالنامه چینی سوئی سو اندکی پیش از انقراض ساسانیان در میان کالا ها به قالی ایرانی اشاره دارد که همین موضوع گویای این نکته است که تاریخچه فرش و قالیبافی در زمان ساسانیان رونق فروان داشته.
بهار خسرو یکی از قالی های معروف این دوره بوده که در کتاب تاریخ طبری نیز به آن اشاره شده و حسن شهرت آن به جهت نقش و نگار منحصر به فردش که نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده می باشد.
بنا به مطالبی که در کتاب حدود العالم آماده است قالی بافی منطقه فارس را در قرن سوم قمری تایید می نماید و شاید بتوان گفت مطالعه دقیق قالی های اولیه بهترین راه برای آگاهی از تاریخچه صنایع نساجی و قالی بافی ایران است.
تاریخچه فرش ایرانی در دوره بعد از اسلام
اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن شهره بودن در هیچ یک از ادوار تاریخی به هنر قالیبافی توجهی نداشتن و به همین سبب پس از تسلط آنها بر ایران قالیبافی دچار رکود گردید. اما این رکود تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی و عباسی برای تزئین کاخهای با شکوه خود با فرش نفیس ایرانی به طول انجامید و هنر قالی بافی باری دیگر رونق گرفت.
در سال ۴۱۶ هجری شمسی ترکان سلجوقی بخشی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی غربی ایران مستقر شدن. از این رو زبان و فرهنگ سلجوقی به این سرزمین وارد و در نتیجه هنر ایرانی متاثر از طرحهای سلجوقی گردید.
باری دیگر در زمان تسلط تیمور لنگ بر این سرزمین فرهنگ ایرانی دستخوش تغییرات اساسی می شود و در مورد نقش قالی ، طرحهای هندسی جای خود را به طرحهایی با خطوط دوار و منحنی می دهند و موتیف هایی مانند پیچک و گلها ، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای می گیرند و هنر قالی بافی در اواخر این حکومت به اوج کمال خود می رسد.
پس از حکومت تیموریان تبریز مرکز سیاسی سلسله های قر قویونلو و آق قویونلو می گردد و قالیهای زیبایی در این شهر بافته می شود. در ابتدای دوره صفویه هنر قالی بافی به اوج شکوفایی و نوآوری و نبوغ هنرمندان آن زمان می رسد.
و همین امر باعث شد که بعد از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقلید باشد. قالیبافان صفوی حدود هزار پانصد تخته قالی از خود به یادگار گذاشته اند که برخی از آنها بعنوان شاهکارهایی بی بدیل ثبت و در موزه ها نگه داری می شوند.
در این دوره بود که قالی بافی از پیشه ای روستایی به شغل و حرفه ای پر اهمیت در کارگاه های شهری تبدیل شد.
تجارت و صادرات هنر زیبای ایرانی به کشورهای اروپایی آغاز گردید و قالیبافی شهرهای اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان در طرحهای ترنج دار ، گلدانی ، شکارگاه ، گلدار هراتی ، درخت و بوته، باغی و لهستانی تقسیم شد. اما با ظهور فتنه افغان که به انقراض سلسله صفوی منجر گردید هنر قالیبافی وارد دوران عفول خود گردید.
در دوران پایانی قاجاریه قالیبافی حیاتی دوباره یافت و در این دوره و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران و تجارت موفق آن باعث گردید تا تعداد زیادی از شرکتهای خارجی از کشورهایی چون انگلیس ، آمریکا ، سوئیس ، یونان و … به سرمایه گذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب گردند. بخشی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین قالیهای ایران در همین دوران و به دستور همین شرکتها در شهرهایی چون کرمان ، اراک ، همدان ، تبریز و مشهد بافته شد.
در سال ۱۳۱۴ شمسی با خلع ید از کمپانی شرق، اختیارات انجام فعالیتهای تولید و تجاری قالی ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده‌ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد. بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالیبافی و تولید و تجارت آن پرداخت.
